Ο φόβος και το άγχος μοιάζουν με ένα υπερβολικά ενθουσιώδες ζευγάρι σωματοφυλάκων.
Αντί να μας προειδοποιούν με σύνεση για τους ενδεχόμενους κινδύνους, επιτάσσουν την προσοχή μας σε βαθμό που τα πάντα μετατρέπονται σε δυνητικές απειλές.
Ο φόβος είναι ένας φυσιολογικός και χρήσιμος συναγερμός που μας προειδοποιεί για δυνητικά επικίνδυνες καταστάσεις. Μόλις εντοπίσει μια απειλή, το νευρικό σύστημα τίθεται άμεσα σε λειτουργία και ενεργοποιεί αλυσιδωτές αντιδράσεις που έχουν ως στόχο να μας προειδοποιούν για δράση. Τα τμήματα του εγκεφάλου μας που ανταποκρίνονται στην απειλή αντιδρούν αυτόματα, χωρίς να εμπλέκονται τα τμήματα του εγκεφάλου που συμμετέχουν σε συζητήσεις ή πιο περίπλοκες σκέψεις. Ο ρυθμός και η ένταση των χτύπων της καρδιάς μας αυξάνονται με αποτέλεσμα να διοχετεύεται πιο αποτελεσματικά και με περισσότερη επάρκεια, μεγαλύτερη ποσότητα οξυγόνου στους μεγάλους μυς των άνω και κάτω άκρων ώστε να ανταποκρίνεται πιο ουσιαστικά σε μια επείγουσα κατάσταση. Οι κόρες των ματιών διαστέλλονται ώστε να εξετάσουμε βιαστικά το περιβάλλον για τυχόν απειλές. Αυτές οι αλλαγές, γνωστές ως αντίδραση πάλης ή φυγής, έχουν ως στόχο να μας προετοιμάσουν είτε να αντιμετωπίσουμε μια απειλή είτε να διαφύγουμε σε ασφαλές σημείο.
Τα σωματικά συμπτώματα του φόβου που βιώνουμε όταν συντελούνται αυτές οι αλλαγές (ταχυκαρδία, ταχύπνοια, ζαλάδα) είναι απλώς οι “ανεπιθύμητες ενέργειες” του οργανισμού μας που προετοιμάζεται για δράση. Παραμένουμε σε επιφυλακή για κάθε ενδεχόμενη απειλή και βιώνουμε σωματικές αλλαγές χάρη στις οποίες είμαστε έτοιμοι να τρέξουμε, να αγωνιστούμε ή να ακινητοποιηθούμε. Ο φόβος μπορεί επίσης να προκαλέσει κάτι που είναι γνωστό ως “πάγωμα“. Αυτό συμβαίνει όταν δεν αντιδρούμε καθόλου σε μια επικίνδυνη κατάσταση με την ελπίδα ότι η απειλή θα περάσει.
Κάθε άνθρωπος προσεγγίζει μια επίφοβη κατάσταση με διαφορετικό τρόπο. Η αντίδραση μας καθορίζεται από πλήθος παραγόντων. Οι επιμέρους παράμετροι της κατάστασης, οι βασικοί βιολογικοί μηχανισμοί ή η ιδιοσυγκρασία, το ατομικό ιστορικό και οι γνώσεις επηρεάζουν τις αντιδράσεις μας.
Σε σύγκριση με τον φόβο, το άγχος είναι μια πιο δυσδιάκριτη αλλά χρόνια κατάσταση. Ενώ ο φόβος είναι μια αυτόματη αντίδραση σε μια απειλή την οποία αντιλαμβανόμαστε ως επικείμενη, το άγχος εμπεριέχει τη σκέψη ή την υπόθεση για την ύπαρξη κάποιας απειλής που ενδέχεται να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον.
Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια απειλή, μας κατακλύζει ένα κύμα φόβου που κορυφώνεται μέσα σε λίγα λεπτά και αρχίζει να υποχωρεί όταν είμαστε ασφαλείς. Αντιθέτως η αγχώδης αντίδραση διαιωνίζεται ενόσω εμείς διερευνούμε τις μελλοντικές πιθανότητες και προετοιμαζόμαστε για αυτές. Η διαρκής αναμονή μιας πιθανής απειλής μπορεί να επιφέρει αύξηση της μυικής τάσης, ενώ το μυαλό είναι απασχολημένο με την προοπτική του μέλλοντος, αδυνατώντας να εστιάσει στον εδώ και τώρα.
Αν ο φόβος και το άγχος είναι φυσιολογικό κομμάτι της ζωής μας, πότε το άγχος γίνεται αγχώδης διαταραχή;
Ορισμένες φορές, το άγχος παρουσιάζεται σε καταστάσεις στις οποίες δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος ή μπορεί ο κίνδυνος να έχει υποχωρήσει. Μολονότι ο πραγματικός κίνδυνος δεν υφίσταται πλέον, το σώμα μας αντιδρά σε αυτές τις καταστάσεις με τα σωματικά συμπτώματα τους άγχους και βρίσκεται σε μια διαρκή ετοιμότητα και υπερεπαγρύπνηση.
Η ζωή διαταράσσεται σοβαρά απο τις αγχώδεις αντιδράσεις καθιστώντας το άτομο αδύναμο να εμπλακεί σε σημαντικές δραστηριότητες. Όταν ένα άτομο αισθανθεί άγχος μπορεί να υπερτιμήσει την πιθανότητα παρουσίασης του κινδύνου και του βαθμού δριμύτητας των άσχημων καταστάσεων και να υποτιμήσει την ικανότητα του να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο.
Πολύ συχνά μιας τελείως υγιής ή φυσιολογική αντίδραση σε μια αγχογόνο κατάσταση εξελίσσεται σε πρόβλημα επειδή το άτομο εμπλέκεται σε εναν φαύλο κύκλο που διαιωνίζει το άγχος του. Αυτός ο κύκλος μπορεί να τροφοδοτείται απο σωματικά συμπτώματα, απο ψυχολογικές αντιδράσεις, απο συγκεκριμένες συμπεριφορές ή απο κοινωνικές συνθήκες. Μερικές φορές οφείλεται σε συνδυασμό παραγόντων.
Διακόπτοντας το φαύλο κύκλο
Το σημαντικότερο βήμα για την διακοπή του φαύλου κύκλου είναι να εξετάσουμε τι συντηρεί το πρόβλημα μας. Απο τη στιγμή που θα αναγνωρίσουμε τους κύκλους που διατηρούν τις ανησυχίες, τους φόβους και το άγχος μας, μπορούμε να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε τι θα κάνουμε να μειώσουμε την κυριαρχία του άγχους στη ζωή μας.
Αν ανακαλύψετε οτι χρειάζεστε πρόσθετη βοήθεια, μην απελπιστείτε. Χρειάζεται απλώς να επικοινωνήσετε με έναν ειδικό ο οποίος θα σας καθοδηγήσει στη διαχείριση του άγχους σας.
Συγγραφή και επιμέλεια κειμένου:
Μάντω Γ. Καραμπέρη
Βιβλιογραφία:
- Άγχος – Ιατρικές και Κοινωνικές Διαστάσεις, Αλεβίζος Β., 2008, εκδόσεις Βήτα.
- Νικήστε τις φοβίες, Isaac M. Marks, 2001. εκδόσεις Μέδουσα.
- Ξεπερνώντας το άγχος -ένας οδηγός αυτοβοήθειας με γνωστικές συμπεριφορικές τεχνικές, Helen Kennerley, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
- Μindfulness – Ενσυνειδητότητα – Άγχος, Orsilo S. Roemer L. 2016, εκδόσεις Ίριδα.